Centrum Dialogu im. Marka Edelmana
  • EN

Jan "Witold" Karski - życie. - Anna Wyrwał

Jan KarskiJan Kozielewski w przyszłości legendarny emisariusz Jan Karski urodził się 24 kwietnia 1914 r. w Łodzi. Mieszkał przy ulicy Kilińskiego 71 wraz z rodzeństwem i rodzicami. Ojciec prowadził zakład rymarsko-kaletniczy. Jego matka, Walentyna z dom Burawska, była głęboko religijną katoliczką i miłośniczką marszałka Józefa Piłsudskiego. Jak Jan Karski powtarzał, że to ona zaszczepiła w nim wartości takie jak patriotyzm i tolerancja dla innych wyznań i kultur.

Po śmierci ojca największym autorytetem w życiu Karskiego stał się najstarszy brat Marian –były legionista i komendant stołecznej Policji.  Po ukończeniu gimnazjum im. Józefa Piłsudskiego w Łodzi ( dziś mieści się tam III L.O. im. Tadeusza Kościuszki ), Jan Kozielewski rozpoczął studia z zakresu prawaRodzina Kozielewskich i dyplomacji na Uniwersytecie Lwowskim. W 1935 r. ukończył studia i poszedł na roczny kurs w Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim. Uzyskał tytuł podchorążego rezerwy. Niedługo później został przyjęty do pracy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych i odbył staż w konsulacie polskim w Anglii. 1 stycznia 1939 r. został pełnoprawnym pracownikiem MSZ na stanowisku referendarza i sekretarza wydziału polityki emigracyjnej. 23 sierpnia 1939 r. został zmobilizowany, co potraktował z pełnym przejęciem i wiarą w rychłe zwycięstwo Polski i jej sojuszników. Wszystko zmieniło się, gdy 1 września 1939 r. Niemcy zbombardowali obóz jego dywizjonu. Parę godzin później musiał się wycofywać na wschód. 17 września dotarł do Tarnopola, gdzie spotkał oddziały radzieckie i trafił do obozu jenieckiego. Jan Kozielewski udając zwykłego żołnierza, zgłosił się do wymiany jeńców ze stroną niemiecką. Jak się później okazało ocaliło go to najprawdopodobniej od śmierci w lasach katyńskich. Po wymianie jeńców między Wermachtem a Armią Czerwoną trawił do niewoli niemieckiej. Udało mu się uciec z jadącego pociągu i dostać do Warszawy, gdzie spotkał się z bratem Marianem.Marian i Jan Kozielewscy To on zaproponował, aby Jan podjął działalność w strukturach rodzącego się Polskiego Państwa Podziemnego, jako emisariusz polityczny. W październiku 1939 r. Jan Karski rozpoczął pracę w konspiracji. W styczniu 1940 r. został wysłany do Angers we Francji z misją przekazania materiałów i złożenia raportu przed premierem gen. Władysławem Sikorskim. Emigracyjni politycy szybko dostrzegli talenty młodego emisariusza. Po powrocie z Angers Karski odbył kilka spotkań z najważniejszymi ludźmi w Polskim Państwie Podziemnym. Na początku czerwca 1940 był gotowy, by wracać do Francji. Zreferowanie procesu budowy Polskiego Państwa Podziemnego wydało mu się najważniejszą misją życia. Podczas noclegu we wsi nieopodal Koszyc, został zdradzony i aresztowany. Przesłuchania i tortury gestapo trwały 2-3 dni. Zbliżając się do kresu wytrzymałości podjął próbę samobójczą podcinając sobie żyły. Odratowany w szpitalu w Nowym Sączu, został z niego odbity po brawurowej akcji ZWZ. Po ucieczce Jan Karski ponownie zaangażował się w konspirację. Po 7 miesiącach w ukryciu przeniósł się do Krakowa, gdzie sporządzał raporty z odsłuchu zagranicznych stacji radiowych. W październiku 1941 r. przeniesiono go do Biura Informacji i Propagandy AK. W 1942 r. Cyryl Ratajski ( Delegat rządu emigracyjnego na kraj ) wezwał Karskiego, aby zlecić mu kolejną misję, tym razem czekała go droga do Londynu. Podczas przygotowań Kozielewski dwukrotnie odwiedzał warszawskie getto. Stał się bezpośrednim obserwatorem Zagłady. Spotkał się również z przedstawicielami żydowskich partii politycznych Leonem Feinerem i Menachemem Kirszenbaumem, którzy przekazali mu przesłanie do aliantów i całego świata, w sprawie ratowania Żydów przed zagładą. Aby lepiej zrozumieć sytuację Żydów dwukrotnie przeszedł z żydowskim przewodnikami do getta warszawskiego i przekradł się do obozu tranzytowego w Izbicy Lubelskiej. Emisariusz wyruszył w swoją najważniejszą misję między 12 a 19 września 1942 r., a już 15 listopada 1942 r. był w bazie Królewskich Sił Powietrznych pod Londynem. Mimo sukcesu misji, oczekiwana mobilizacja aliantów wobec sprawy żydowskiej nie nastąpiła.  Jan Karski miał szansę poinformowania osobiście najważniejszych ludzi o tragedii, która rozgrywała się na ziemiach polskich. Należeli do nich, poza członkami Rządu RP na emigracji, między innymi: minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Anthony Eden i szef brytyjskiego Kierownictwa Operacji Specjalnych lord Selborne. Swoją misję Jan Karski kontynuował w Stanach Zjednoczonych, jednak po raz kolejny spotkał się z reakcją odmienną od swoich oczekiwań.  28 lipca 1943 r., odbył rozmowę z prezydentem USA FranklinemF.D. Roosevelt D. Rooseveltem.  Odzew strony amerykańskiej na raport Karskiego był znikomy. W styczniu 1944 r. podjęto decyzję o ponownym wysłaniu emisariusza z Anglii do USA, gdzie w  listopadzie 1944 r. została wydana jego książka „Tajne Państwo”. Stała się ona natychmiast bestsellerem na rynku amerykańskim. Karski był zapraszany na wykłady przez wpływowe gremia i uczelnie w Stanach Zjednoczonych. Starał się zainteresować świat sprawą polską.
Po zakończeniu wojny powrót do kraju, który znalazł się w strefie wpływów sowieckich, wiązał się dla Jana Karskiego z ogromnym ryzykiem komunistycznego więzienia, tortur i śmierci. Swoją przyszłość związał ze Stanami Zjednoczonymi i działalnością naukową.  Wtedy to przyjął na stałe wojenny pseudonim Jan Karski za swoje nazwisko. W 1952 r. obronił doktorat na Georgetown University i został na tej uczelni niemal do końca swojego życia, wielokrotnie nazywając ją swoim domem.
W 1978 r. Karski zdecydował się opowiedzieć o tym, co widział w czasie wojny. W wywiadzie udzielonym do dokumentu Claude'a Lanzmanna „Shoah” opowiadał o Zagładzie i swojej „wizycie” w getcie warszawskim.  Wywiad okazał się początkiem kolejnej misji emisariusza. W 1981 r. na Konferencji Oswobodzicieli wygłosił wykład o misji z 1942 r.. Był to moment przełomowy dla mówienia o holocauście. Przemówienie profesora Karskiego włączono do protokołu Izby Reprezentantów Stanów Zjednoczonych. 7 czerwca 1982 r. został Sprawiedliwym Wśród Narodów Świata, a w kolejnych latach był honorowany miedzy innymi: nagrodą „Courage to Care” i nagrodą im. Piusa XI. W 1994 r. został honorowym obywatelem Izraela, a w 1995 r. dostał najwyższe odznaczenie  Polski Order Orła Białego z rąk prezydenta Lecha Wałęsy. W 2010 r. Jan Karski został pośmiertnie uhonorowany najwyższym odznaczeniem państwowym Stanów Zjednoczonych „Medalem Wolności”. Jan Karski umarł 13 lipca 2000 r. w Waszyngtonie, gdzie został pochowany na cmentarzu Mont Olive obok swojej żony Poli Nireńskiej.

 

Jan Karski

© 2019. Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi.