5 września 1942 r. w łódzkim getcie rozpoczęła się Wielka Szpera. Nazwa wywodzi się od Allgemeine Gehsperre – całkowitego zakazu wychodzenia z domów nałożonego na osadzonych w Litzmannstadt Getto Żydów, podczas którego żydowscy policjanci i niemieccy żandarmi przeszukiwali domy i zabierali wszystkich nieprzydatnych do pracy, głównie chorych i zniedołężniałych, a także dzieci poniżej 10. roku życia. Szacuje się, że w trakcie Wielkiej Szpery do obozów zagłady wywieziono ponad 15 tys. osób.
Przez tydzień, od 5 września 1942 r., Żydów obowiązywał całkowity zakaz opuszczania domów. Haniebną rolę w czasie Wielkiej Szpery odegrał Chaim Mordechaj Rumkowski. Dzień przed rozpoczęciem akcji wygłosił przemówienie, w którym wezwał mieszkańców zamkniętej dzielnicy, by oddali swoje dzieci dla ratowania innych. Słynny cytat z jego przemówienia brzmi: Ja muszę przeprowadzić tę krwawą operację. Muszę poświęcić członki, by ratować ciało. Muszę odebrać wam dzieci, bo inaczej inni zginą wraz z nimi.
Niemcy mieli nadzieję, że selekcję dzieci i osób starszych przeprowadzi żydowska administracja z pomocą policji getta, strażaków i znanych z siły wozaków wożących mąkę. Obiecano im, że w zamian za przeprowadzenie selekcji ich rodziny będą bezpieczne.
Wielu ludzi nie wiedziało, co zrobić, ich rodziny miałyby być bezpieczne, ale kosztem 10 000 dzieci i starców. Po pierwszym dniu Szpery Niemcy zauważyli, że żydowska policja niezbyt gorliwie podchodzi do postawionego przed nią zadania i wzięli sprawy w swoje ręce.
Zaczęli podstawiać pod kamienice swoje wozy i dodatkowo rozkazali, aby oprócz dzieci i starców w wozach znalazły się również osoby chore. Na ul. Łagiewnickiej 36 zorganizowano punkt zborny, gdzie przywożono ludzi z całego getta.
Na ulicach panował wielki chaos. Ludzie byli bici i poniewierani. Niemcy siłą wyrywali matkom dzieci, poniżano starców. Wozy wyściełano pierzynami, na które rzucano noworodki. Według statystyk zastrzelono około 200 rodziców, którzy stawiali opór przy zabieraniu dzieci.
Od 5 do 12 września 1942 r. do obozu w Chełmnie nad Nerem wywieziono 15,6 tys. dzieci, starców i chorych. Dzieci pracowników administracji pozostały bezpieczne. Z tych urodzonych na terenie getta uratowano kilkoro, m.in. syna Borucha Praszkiera, szefa wydziału ds. poruczeń, zaprzyjaźnionego z Rumkowskim.
12 września 1942 r. nie było w Litzmannstadt Getto rodziny, która nie straciłaby kogoś bliskiego w trakcie Wielkiej Szpery. Ta zbrodnia zakończyła proces przekształcania getta w olbrzymi obóz pracy. Wywożąc dzieci i starców, zabrano Żydom chęć do życia i wolę przetrwania. Od tego momentu mieszkańcy getta pracując, obojętnie czekali na swój koniec.
Władze niemieckie ograniczyły liczbę pracowników żydowskiej administracji, która wcześniej liczyła 14 tysięcy urzędników, policjantów, listonoszy, tramwajarzy. Większość więźniów getta musiała pracować w rozmaitych zakładach produkujących różne produkty na potrzeby III Rzeszy.
Potem na prawie dwa lata, wstrzymano wywózki do obozów zagłady, które ponownie ruszyły w 1944 r. Ostatni transport miał miejsce 29 sierpnia – tego dnia co rok odbywają się uroczystości upamiętniające likwidację Litzmannstadt Getto.
W tym roku przypada 75. rocznica Wielkiej Szpery – Centrum Dialogu im. Marka Edelmana organizuje uroczystości upamiętniające to wydarzenie. Z ich programem można zapoznać się na stronie https://www.centrumdialogu.com/program-obchodow.
Autor:
Julia Pietraszewska