8 sierpnia (wtorek) 80. rocznica śmierci Dawida Sierakowiaka
11.00 – Kadisz przy grobie Dawida Sierakowiaka [PL]
Modlitwę odmówi Rabin Łodzi Dawid Szychowski i szkolny kolega Dawida Sierakowiaka, Marian Turski
Miejsce: Cmentarz Żydowski | ul. Bracka 40
12.00 – Spacer po Cmentarzu Żydowskim [PL]
Wstęp wolny.
Prowadzenie: Justyna Tomaszewska | Just Lodz
Wejście: cedaka 10 zł na rzecz ratowania zabytków Cmentarza Żydowskiego
Miejsce: Cmentarz Żydowski | ul. Bracka 40
18.00 – Dziennik Sierakowiaka - projekcja filmu w reż. Michała Bukojemskiego (Polska 2016, 57’) [PL/ENG]
Wstęp wolny.
Miejsce: Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi | ul. Wojska Polskiego 8
24 sierpnia (czwartek)
12.00 – Poszukiwanie śladów przeszłości w Archiwum Państwowym w Łodzi - warsztaty w szczególności dla drugiego i trzeciego pokolenia (dzieci i wnuków Ocalałych) [PL]
Zapisy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Miejsce: Archiwum Państwowe w Łodzi | pl. Wolności 1
Organizator: Archiwum Państwowe w Łodzi i Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi
Warsztaty w języku polskim, przeznaczone są dla osób, które poszukują swoich korzeni, a ich historia łączy się z Łodzią, a także z łódzkim gettem. Poza ogólnym wprowadzeniem uczestnicy otrzymają wskazówki pomagające im kontynuować badania genealogiczne. Obowiązują zapisy.
25 sierpnia (piątek)
10.00 – Śladami Zosi Lubińskiej po getcie łódzkim - spacer z Ocalałą Zofią Lubińską-Rosset [PL]
Prowadzenie: Joanna Podolska | Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi
Start: Łódź | ul. Urzędnicza 9
Zofia Lubińska-Rosset, Ocalała z łódzkiego getta, w 2022 roku wydała swoje wspomnienia pt. „Okruchy pamięci”. Jej opowieść o życiu oraz okrucieństwie II wojny światowej, to kolejna publikacja Biblioteki Centrum Dialogu w serii „Ludzie”. Kiedy wybuchła wojna mała Zosia miała zaledwie sześć lat. W 1940 roku wraz z rodzicami trafiła do łódzkiego getta. Przeżyła Wielką Szperę, likwidację getta, a potem obozy w Ravensbrűck, Königs Wusterhausen, Oranienburg-Sachsenhausen. Długo nie chciała opowiadać o swoich przeżyciach. Po wielu latach zdecydowała się opisać swoją historię. Podczas spaceru pokonamy trasę, którą mała dziewczynka szła codziennie z mieszkania przy ul. Urzędniczej do pracy w Wydziale Słomianym przy ul. Brzezińskiej (dziś Wojska Polskiego).
12.00 – Poszukiwanie śladów przeszłości w Archiwum Państwowym w Łodzi - warsztaty w szczególności dla drugiego i trzeciego pokolenia (dzieci i wnuków Ocalałych) [ENG]
Zapisy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Miejsce: Archiwum Państwowe w Łodzi | pl. Wolności 1
Organizator: Archiwum Państwowe w Łodzi i Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi
Warsztaty w języku angielskim - przeznaczone są dla osób, które poszukują swoich korzeni, a ich historia łączy się z Łodzią, a także z łódzkim gettem. Poza ogólnym wprowadzeniem uczestnicy otrzymają wskazówki pomagające im kontynuować badania genealogiczne. Obowiązują zapisy.
18.00 – The Letter for the living / List do potomnych - monodram Jane Arnfield na podstawie powieści Drzewo życia Chavy Rosenfarb [PL/ENG]
Wstęp wolny.
Miejsce: Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi | ul. Wojska Polskiego 83
Jane Arnfield - akademiczka, performerka i reżyserka, profesor nadzwyczajna dramatu na Uniwersytecie Nothhumbria w Wielkiej Brytanii, wykładała również gościnnie na Instytucie Socjologii Uniwersytetu Łódzkiego. Współpracuje z nieformalnymi grupami teatralnymi i performatywnymi. Wśród tematów jej badań znajdują się tematy związane z przekładem biografii i świadectw na język teatru.
18.30 – Litzmannstadt Getto w prozie Chavy Rosenfarb pokaz dokumentalnego wywiadu oraz rozmowa o życiu i twórczości Chavy Rosenfarb z udziałem Jane Arnfield – aktorki i reżyserki teatralnej, Johna Crusta – dziennikarza i nauczyciela akademickiego i Joanny Podolskiej – literaturoznawczyni, redaktorki polskich wydań książek Rosenfarb [PL/ENG]
Wstęp wolny.
Miejsce: Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi | ul. Wojska Polskiego 83
26 sierpnia (sobota)
12.00 – Jesteśmy jednym kawałkiem tęsknoty - spacer śladami kobiet w getcie łódzkim [PL]
Wstęp wolny.
Prowadzenie: Ewa Kamińska-Bużałek, Izabela Olejnik | Łódzki Szlak Kobiet
Start: Hala Rynku Bałuckiego od strony ul. Zgierskiej
Organizator: Łódzki Szlak Kobiet
Szminkowały usta, aby wyglądać na zdrowe i zdolne do pracy i uniknąć w ten sposób deportacji z getta. Pisały wiersze i dzienniki, choć tak trudno było o ołówki. Walczyły o przetrwanie swoje oraz swoich dzieci.
Łódzki Szlak Kobiet zaprasza na spacer śladami kobiet żydowskich po łódzkim getcie. Opowiemy o przedwojennych artystkach i pisarkach zamkniętych w Litzmannstadt Getto, o kobietach przywiezionych w czasie okupacji do Łodzi, obcego im miasta i wsiedlonych do getta, o problemach i trudach, którym kobiety na co dzień musiały stawić czoła.
Spacerując po terenie byłego getta łódzkiego, przedstawimy ich sylwetki i pokażemy związane z nimi miejsca. Oddamy głos m.in. Chavie Rozenfarb, Melanii Fogelbaum, Irene Hauser i Rywce Lipszyc, czytając fragmenty ich dzienników z czasów wojny, powieści oraz wierszy.
15.00 – Lala, historia pewnego cudu - storytelling [PL]
Scenariusz i opowiadanie: Beata Frankowska
Muzyka (akordeon i śpiew): Robert Lipka
Wstęp wolny.
Miejsce: Park Ocalałych/amfiteatr przy Centrum Dialogu | ul. Wojska Polskiego 83
Opowieść na podstawie rozdziału z autobiografii Romana Kenta "Jedynym wyjściem była odwaga" (Biblioteka Centrum Dialogu, Łódź 2020). Jak pisze sam autor: „Jest to opowieść o dzieciach i ich ukochanym psie, lecz przede wszystkim... o rozumieniu dziecka, którym byłem, historia Lali jest historią cudu”. To Lala nauczyła małego Romka, czym jest prawdziwa miłość i czym jest doświadczenie utraty. Gdy przyszedł czas Zagłady, to Lala dawała małemu chłopcu nadzieję i siłę na przetrwanie w łódzkim getcie. Wędrowała między fabryką, gdzie karmiła swoje psie dzieci, a gettem, gdzie pocieszała jak potrafiła, dzieci ludzkie. Dlatego, choć minęło już tyle lat, Lala wciąż żyła w sercu i pamięci dzieci i wnuków Romana Kenta, które ciągle prosiły, by opowiadać im tę historię. Posłuchajcie i wy, by zagościła również w waszych sercach.
18.00 – Topografia getta - wykład na podstawie materiałów kartograficznych i makiety getta łódzkiego [PL]
Wstęp wolny. Prowadzenie: Izabela Terela | Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi
Miejsce: al. Pamięci Ofiar Litzmannstadt Getto 12 | Oddział Stacja Radegast Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi.
Organizator: Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi
Spojrzenie na getto z perspektywy procesu jego tworzenia i funkcjonowania – poprzez topografię, przebieg i zmiany granic oraz poszczególne jego obszary. Analizie poddane zostaną materiały kartograficzne oraz makieta historyczna getta łódzkiego.
21.00 – Havdala – uroczyste zakończenie Szabatu [PL]
Wstęp wolny.
Miejsce: Gmina Wyznaniowa Żydowska w Łodzi | ul. Pomorska 18
Organizator: Gmina Wyznaniowa Żydowska w Łodzi
27 sierpnia (niedziela) – Dzień Ocalałych
10.00 – Spacer po Cmentarzu Żydowskim [PL]
Prowadzenie: Rabin Łodzi Dawid Szychowski oraz Paweł Kulig, Stowarzyszenie Strażnicy Pamięci
Wejście: cedaka 10 zł na rzecz ratowania zabytków Cmentarza Żydowskiego
Start: Cmentarz Żydowski | wejście od ulicy Zmiennej
12.00 – Śladami getta łódzkiego - spacer szlakiem upamiętnień getta [PL]
Prowadzenie: Izabela Terela | Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi
Start: Cmentarz Żydowski | wejście od ulicy Zmiennej
Spacer biletowany. Płatność na miejscu wyłącznie gotówką
Koszt: 10 zł/osoba lub 50% zniżki – 5 zł/osoba (z Kartą Łodzianina, Miejską Kartą Seniora, Kartą Dużej Rodziny)
Organizator: Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi
W przestrzeni miasta Łodzi, szczególnie na obszarze dawnego getta łódzkiego znajduje się wiele upamiętnień, których przedmiotem jest historia II wojny światowej. W trakcie spaceru zostaną pokazane te poświęcone pamięci osób zamkniętych w getcie łódzkim, wraz z historią towarzyszącą ich powstaniu.
15.00 – Wręczenie certyfikatów nadania drzew pamięci w Parku Ocalałych osobom Ocalałym z Zagłady [PL/ENG]
Miejsce: Park Ocalałych | ul. Wojska Polskiego 83
Od 2004 roku w Parku Ocalałych sadzone są drzewa pamięci dedykowane osobom, bądź rodzinom, które przeżyły wojnę. Co roku dochodzą nowe nazwiska. Sadzą je Ocalali, albo ich potomkowie, dzieci, niekiedy wnukowie, którzy przyjeżdżają z różnych zakątków świata. W tej chwili w Parku Ocalałych jest już ponad 650 drzew pamięci.
15.30 – GENIUS LOCI. Pinkus/Panusz - pokaz filmu prod. HaKoach (Łódź 2023, 51’) i rozmowa z Henrykiem Panuszem [PL/ENG]
Wstęp wolny
Miejsce: Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi | ul. Wojska Polskiego 83
Kamienica Pinkusa daje początek alei Kościuszki - centralnej arterii łódzkiego śródmieścia. Przed wojną właściciele i mieszkańcy wyglądali z jej okien na stojącą naprzeciw synagogę reformowaną. To jedno z wielu wspomnień Henryka Panusza, wnuka Mendla Pinkusa - budowniczego największej XIX-wiecznej kamienicy w Łodzi, emerytowanego profesora biologii molekularnej i społecznika.
„Genius Loci. Pinkus/Panusz” to opowieść o tym, jak wielkie marzenia i osiągnięcia plotą się z nieubłaganą rzeczywistością historii kraju, miasta i samego bohatera.
Film sfinansowany przez Fundację EVZ (Stiftung Erinnerung, Verantwortung und Zukunft) w ramach projektu „PoMoc&Kontakt. Wsparcie osób dotkniętych Holocaustem w Łodzi”
18.00 – Love at the end of the World - pokaz filmu dokumentalnego i książki Toni Rotkopf Blair oraz spotkanie z Doniphanem Blairem, reżyserem i synem Ocalałej z łódzkiego getta [PL/ENG]
Wstęp wolny.
Miejsce: Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi | ul. Wojska Polskiego 83
Początki projektu “Our Holocaust Vacation” [Wakacje z Zagładą] sięgają końcówki lat 80-tych: od tamtej pory jego autor, Doniphan Blair, zebrał obszerne materiały, opracował scenopis (obejmujący wszystkie działania performatywne), działał na odcinku operatorsko-montażowym i skomponował połowę ścieżki dźwiękowej.
Doniphan Blair (rocznik 1954) kręcił filmy i malował, jeszcze zanim zdał do szkoły średniej. Jako dwudziestokilkulatek przywdział plecak i większą część tej dekady życia spędził w drodze: zjeździł Stany Zjednoczone, odwiedził Azję i wędrował po Ameryce Południowej, robiąc sobie częste i długie przystanki, podczas których integrował się z mieszkańcami odwiedzanych miejsc i angażował w rozmaite projekty. Na uwagę zasługują stworzenie wspólnoty artystycznej w San Francisco w 1975 roku, działania w ramach grupy teatralnej w Peru w roku 1980 oraz film krótkometrażowy, który nakręcił w tym samym roku w Brazylii wspólnie ze słynnym fotografikiem Mario Cravo Neto. Doniphan studiował sztukę filmową w San Francisco Art Institute, uzyskując dyplom w 1990 roku.
28 sierpnia (poniedziałek)
10.00 – Spacer po Cmentarzu Żydowskim dla gości obchodów [ENG]
Prowadzenie Joanna Podolska | Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi Zapisy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Wejście: cedaka 10 zł na rzecz ratowania zabytków Cmentarza Żydowskiego
Miejsce: Cmentarz Żydowski | ul. Bracka 40
13.00 – Poszukiwanie śladów przeszłości w Archiwum Państwowym w Łodzi - warsztaty w szczególności dla drugiego i trzeciego pokolenia (dzieci i wnuków Ocalałych) [ENG]
Zapisy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Miejsce: Archiwum Państwowe w Łodzi | pl. Wolności 1
Warsztaty w języku angielskim - przeznaczone są dla osób, które poszukują swoich korzeni, a ich historia łączy się z Łodzią, a także z łódzkim gettem. Poza ogólnym wprowadzeniem uczestnicy otrzymają wskazówki pomagające im kontynuować badania genealogiczne.
Obowiązują zapisy.
15.00 – Światowy Dzień Publicznego Czytania Komiksów - czytanie performatywne komiksów historycznych w Parku Ocalałych [PL]
Wstęp wolny.
Miejsce: Park Ocalałych | ul. Wojska Polskiego 83
Organizator: Centrum Komiksu i Narracji Interaktywnej w EC1 Łódź
Akcja plenerowa w Parku Ocalałych z jednej strony pokaże, że działalność wydawnicza Centrum Dialogu czerpie również z kultury komiksowej, a z drugiej umożliwi uczestnikom wzięcie udziału w nietuzinkowym przedsięwzięciu. Planowany progam: czytanie komiksów historycznych na żywo, warsztaty plastyczne dla dzieci i młodzieży. Wydarzenie dopełni premiera powieści graficznej Macieja Cholewińskiego i Łukasza Godlewskiego „Ważny był tylko numer”, którego wydawcą jest Stowarzyszenie Twórców „Contur”. W wydarzeniu wezmą udział autorzy komisu i osoby zaangażowane w jego powstanie. Wydarzeniu będzie towarzyszyła wystawa plenerowa plansz z komiksu Ważny był tylko numer.
Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi wydało do tej pory powieść graficzną „Naród zatracenia” (autorzy: Maciej Świerkocki (tekst) oraz artysta i wykładowca akademicki Mariusz Sołtysik) oraz komiks „Edelman” (autorzy: Michał Arkusiński – rysownik, Maciej Cholewiński – scenarzysta, Piotr Kasiński – adaptacja scenariusza).
Data Światowego Dnia Publicznego Czytania Komiksów przypada 28 sierpnia w rocznicę urodzin amerykańskiego rysownika historii obrazkowych Jacka Kirby'ego (1917-1994), twórcy znanych na całym świeci postaci z uniwersum X-Men, Hulka czy Fantastycznej Czwórki. Pomysłodawcami takiego spędzania czasu są amerykańscy dziennikarze i blogerzy Brian Heater i Sarah Morean, celem zaś zmiana wizerunku komiksu, postrzeganego jako infantylna rozrywka, na rzecz pełnowartościowej książki, która jest doceniana przez krytyków literatury i sztuki.
17.00 – Getto Dawida Sierakowiaka. Topografia "Dziennika" - wykład dr. Adama Sitarka z Centrum Badań Żydowskich Uniwersytetu Łódzkiego [PL/ENG]
Wstęp wolny.
Prowadzenie: Adam Sitarek | Centrum Badań Żydowskich Uniwersytetu Łódzkiego
Miejsce: Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi | ul. Wojska Polskiego 83
Wykład będzie prezentacją topografii literackiej Dziennika Dawida Sierakowiaka - jednego z najważniejszych świadectw Zagłady. Urodzony w 1924 r. Sierakowiak posiadał niezwykły dar obserwacji, co w połączeniu z ogromnym oczytaniem sprawiło, że jego pisany od lata 1939 r. Dziennik stanowi unikalne źródło do badań nad łódzkim gettem. W tekście znajdujemy wiele odnośników topograficznych do doświadczanych i obserwowanych przez Sierakowiaka zdarzeń. Dzięki temu jesteśmy w stanie stworzyć mapę doświadczenia getta Dawida Sierakowiaka.
Temat opracowany został w ramach projektu "Warszawa / Łódź. Atlas literatury Zagłady" realizowany w Instytucie Badań Literackich PAN we współpracy z Centrum Badań Żydowskich UŁ
18.00 – Spotkanie z Leonem Weintraubem Ocalałym z łódzkiego getta [PL/ENG]
Wstęp wolny
Miejsce: Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi | ul. Wojska Polskiego 83
Leon Weintraub urodził się 1 stycznia 1926 r. w Łodzi w rodzinie Szula-Szlomy zmarłego w 1927 r. w Łodzi i Natalii, która zginęła w 1944 r. w Auschwitz. Matka aby zapewnić byt swoim dzieciom (Leon miał jeszcze 4 siostry) otworzyła małą pralnię przy ul. Kamiennej 2. Do wybuchu wojny skończył 6 klas szkoły podstawowej, później kontynuował ją jeszcze do czasu zamknięcia szkół w getcie jesienią 1940 r.
Już w zimie 1939, rodzina Weintraubów musiała przeprowadzić się do getta. Czternastoletni Leon mógł nadal uczęszczać do szkoły od wiosny 1940, aż do zamknięcia szkół w getcie jesienią 1941. Pracował najpierw w warsztacie galwanizatorskim, później w blacharskim i następnie jako elektryk. W sierpniu 1944 r. wyjechał transportem do obozu Auschwitz-Birkenau (Oświęcim-Brzezinka). Tam został oddzielony od reszty rodziny.
Po kilku tygodniach udało mu się opuścić obóz w Auschwitz kiedy, niezauważony przez strażników, dołączył do transportu do Głuszyc. Następnym obozem był Dörnhau, Kolce, gdzie jako „specjalista” musiał wykonywać prace elektryczne – zakładanie linii napowietrznych dla paramilitarnej organizacji Todt. Zaraz po wojnie rozpoczął studia medyczne w Göttingen. Wrócił do Polski w listopadzie 1950 i po ukończeniu studiów pracował jako ginekolog w Warszawie. W marcu 1969 r. z powodu wzrastającego w Polsce antysemityzmu stracił pracę jako ordynator oddziału położniczo-ginekologicznego w Otwocku i wyemigrował wraz z rodziną do Szwecji. Tam mieszka do dzisiaj utrzymując kontakt z Polską.
W 2022 roku ukazał się wywiad-rzeka Magdaleny Jaros z Leonem Weintraubem pt. „Pojednanie ze złem”. Leon jest także bohaterem wielu dokumentów, do dziś prowadzi spotkania z młodzieżą w Niemczech i Polsce, podczas których edukuje w duchu dialogu polsko-żydowskiego.
29 sierpnia (wtorek) Uroczystości główne 79. rocznicy likwidacji Litzmannstadt Getto
30 sierpnia (środa)
18.00 – Wieczór z Konstantym Gebertem – spotkanie w rocznicę 75-lecia Państwa Izrael. [PL/ENG]
Zapisy: Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
Miejsce: Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi | ul. Wojska Polskiego 83
Organizatorami spotkania są Centrum Dialogu im. Marka Edelmana, Fundacja ELNET oraz Wydawnictwo Agora.
Jak na nieduży kraj w Azji, Izrael zajmuje nieproporcjonalnie dużo miejsca w wyobraźni ludzi na całym świecie. Dlaczego tak jest? I czym różnią się rozpalające debatę publiczną stosunki polsko-żydowskie od polsko-izraelskich?
Na te pytania odpowiedź poznacie podczas wyjątkowego spotkania w Centrum Dialogu, w trakcie którego porozmawiamy o najnowszej książce Konstantego Geberta „Pokój z widokiem na wojnę. Historia Izraela" oraz nagramy, po raz pierwszy z udziałem publiczności, nowy odcinek podcastu „Ziema Zbyt Obiecana", którego gościem specjalnym będzie Joanna Podolska.
„Ziemia zbyt obiecana" to pierwszy polskojęzyczny podcast o Izraelu, w którym Konstanty Gebert opowiada jego historię, pokazuje społeczeństwo, od wielobarwnego tłumu poprzez tożsamości diasporyczne, po współczesne spory o to, kto jest Żydem.
Konstanty Gebert – jeden z najwybitniejszych żydowskich dziennikarzy, autor wielu książek, wieloletni współpracownik Gazety Wyborczej i miesięcznika Midrasz. Wykładał gościnnie na najważniejszych uniwersytetach w kraju i zagranicą. Autor książki „Ostateczne rozwiązania. Ludobójcy i ich dzieło", za którą otrzymał Nagrodę im. Beaty Pawlak 2022, Nagrodę Klio oraz nominację do nagrody Nike.
31 sierpnia (czwartek)
14.00 – Granica światów – granica człowieczeństwa. Zagłada Żydów wpisana w „zaginiony kwartał Łodzi” – spotkanie z oprowadzaniem po wybranych ekspozycjach stałych Muzeum Miasta Łodzi [PL]
Prowadzenie: Anna Łagodzińska-Pietras
Zapisy: Dział Edukacji Muzeum Miasta Łodzi, 692 926 319 lub 42 307 13 82 (pon.-pt. 8:00-16:00)
Koszt: 7 zł (bilet normalny), 5 zł (bilet ulgowy)
Miejsce: Muzeum Miasta Łodzi | ul. Ogrodowa 15
Spotkanie skoncentrowane będzie wokół makiety „zaginionego kwartału Łodzi” – obszaru miasta zlokalizowanego na terenie dzisiejszego Parku Staromiejskiego. W 1939 roku tętniło tam życie, na licznych straganach, w sklepach i warsztatach usłyszeć można było język jidysz a z pobliskiej synagogi i bet midraszu dobiegała śpiewna hebrajszczyzna. Niewiele później, w lutym 1940 roku, kamienice na tym terenie stały się niemymi świadkami przenosin Żydów do getta, by w końcu, w kolejnym roku opisywana część Łodzi została zrównana z ziemią w celu stworzenia ideologicznie wytyczonej granicy między dwoma światami. Jeden z nich odgrodzony był drutem i strzeżony przez żołnierzy, w drugim liczni przybysze urządzali swoje nowe życie. W ten sposób nazistowska propaganda wyznaczyła wyraźną granicę człowieczeństwa.