Kopiec Karskiego, albo Kopiec Pamięci

ma 8 m wysokości, a u podstawy średnicę 40 m. Od 2009 roku na szczycie kopca stoi pomnik w kształcie ławeczki i siedzącej na niej postaci legendarnego kuriera. Za pomnikiem zasadzono dąb pamięci.

Jan Karski (1914-2000) – jego prawdziwe nazwisko Kozielewski – pochodził z Łodzi. W okresie II wojny światowej był emisariuszem Rządu Polskiego. Kilkakrotnie przewoził na Zachód informacje o sytuacji na ziemiach polskich pod niemiecką okupacją, w tym o losie Żydów. Jako jeden z pierwszych informował przywódców koalicji antyhitlerowskiej, m.in. prezydenta USA Franklina D. Roosevelta oraz brytyjskich i amerykańskich ministrów spraw zagranicznych o eksterminacyjnej polityce niemieckiej wobec Żydów. Po wojnie był profesorem na Georgetown University w Waszyngtonie. Odznaczony polskim Orderem Orła Białego i – pośmiertnie – amerykańskim Medalem Wolności. Honorowy Obywatel Łodzi, doktor honoris causa Uniwersytetu Łódzkiego, Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, kandydat do Pokojowej Nagrody Nobla.

Projekt ławeczki Karskiego: Karol Badyna

CENTRUM DIALOGU

im. Marka Edelmana

Centrum Dialogu zostało powołane decyzją Rady Miejskiej w Łodzi w sierpniu 2010 roku. Dwa miesiące później, otrzymało imię Marka Edelmana. Instytucja zaczęła funkcjonować z początkiem 2011 roku. Przez trzy lata Centrum Dialogu funkcjonowało bez stałej siedziby, dopiero od 2014 roku mieści się w nowym, specjalnie zaprojektowanym budynku przez Uriego Shetrita z Jerozolimy i Witolda Galewicza z Krakowa. Gmach powstał z funduszy Urzędu Miasta Łodzi i darowizny izraelskiego biznesmena Mordechaja Zissera.

Zgodnie z założeniami statutowymi Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi jest otwartą, świecką instytucją kultury, działającą ponad podziałami politycznymi, a jego podstawowym celem jest prowadzenie działalności edukacyjno-kulturalnej, dotyczącej przede wszystkim popularyzowania dorobku różnych kultur, promowanie wielokulturowego i wieloetnicznego dziedzictwa Łodzi, ze szczególnym uwzględnieniem kultury żydowskiej – co podkreślono w statucie – oraz upowszechnianie idei tolerancji i przeciwdziałanie przejawom rasizmu, ksenofobii i braku szacunku dla ludzi odmiennych światopoglądów, pochodzenia i kultury.

Centrum Dialogu to nowoczesna instytucja, która zajmuje się pamięcią, historią i tożsamością miasta. Współpracując z polskimi i zagranicznymi artystami, ekspertami, naukowcami, wykorzystując nowoczesne metody edukacyjne, autorskie programy i twórcze rozwiązania. Centrum Dialogu proponuje dynamiczną i różnorodną ofertę kulturalną i edukacyjną, adresowaną zarówno do społeczności polskiej, jak i zagranicznej, która coraz liczniej odwiedza instytucję i Łódź.

Od samego początku większość realizowanych przez nas projektów ma bardzo aktualny kontekst, wyodrębniając współczesny i wielokulturowy aspekt Łodzi, zgodnie z przyjętą zasadą: PAMIĘTAĆ, ROZUMIEĆ, DZIAŁAĆ.

Pomnik Sprawiedliwych wśród Narodów Świata – Polaków Ratujących Żydów w czasie II Wojny Światowej

został odsłonięty w sierpniu 2009 roku, w 65. rocznicę likwidacji Litzmannstadt Getto. Ma formę sześcioramiennej gwiazdy Dawida (symbol narodu żydowskiego), którą tworzą betonowe ściany z nazwiskami ponad 6000 Polaków – Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, którzy w czasie II wojny światowej ratowali Żydów i zostali odznaczeni medalem przyznawanym od 1963 roku przez Instytut Yad Vashem w Jerozolimie. Wśród osób, które można tu odnaleźć, jest m.in. Irena Sendler, która uratowała ponad 2500 dzieci wynosząc je z warszawskiego getta i znajdując im schronienie po aryjskiej stronie. Na wysokim trójkątnym cokole jest orzeł z rozwiniętym skrzydłami (symbol narodu polskiego) i słowa Kto ratuje jedno życie, ten ratuje cały świat.

Projekt pomnika: Czesław Bielecki

Drzewo Haliny Elczewskiej

Drzewko nr 0

Halina Elczewska z domu Goldblum

Tak naprawdę miała na imię Helena na cześć babci Heleny Frydenberg, która zmarła w Japonii w 1919 roku, w tym samym roku, w którym ona przyszła na świat 11 listopada. Świętowała zawsze swoje urodziny wraz ze świętem odzyskania przez Polskę niepodległości.

Jej ojciec - Maurycy Goldblum (ur. 1882) – pracował w fabryce Markusa Kona na Łąkowej 3/5, pod tym adresem mieszkali do wybuchu wojny. Babka ze strony ojca – Regina (z domu Kon) – była spowinowacona z właścicielami fabryki. To była dobrze sytuowana rodzina. Matka Haliny – Franciszka (Frydka) z domu Frydenberg. Halina miała dwie siostry: starszą – Jadwigę (ur. 1916, późniejsza żona Arnolda Mostowicza) i Inkę (ur. 1922).

Uczyła się w gimnazjum im. Orzeszkowej przy al. Kościuszki 21. Po maturze podjęła pracę w Angielsko-Polskim Towarzystwie Handlowym przy al. Kościuszki 1. Niedługo potem wybuchła II wojna światowa. Goldblumowie – tak jak wszyscy Żydzi – musieli przenieść się do getta. Zamieszkali przy ul. Brzezińskiej 39 (dzisiejsza ul. Wojska Polskiego, domu już nie ma). Cała rodzina dotrwała w getcie niemal do samego końca, do jego likwidacji. Zostali wywiezieni do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau 24 sierpnia 1944 roku. Tam zginął jej mąż, rodzice i młodsza siostra Inka.

6 października 1944 roku wraz z siostrą Jadwigą zostały wywiezione do obozu Gross-Rosen, a potem trafiły do podobozu w Halbstadt, gdzie doczekały zakończenia wojny. Zaraz po wyzwoleniu obozu przeniosły się do pobliskiego miasteczka Mieroszów (niemiecki Friedland) pod Wałbrzychem, którego została wiceburmistrzem. W 1946 roku wraz z Mostowiczami przeprowadziła się do Wrocławia, gdzie została dyrektorem szkoły radców zakładowych. We Wrocławiu wyszła ponownie za mąż za Macieja Elczewskiego. W marcu 1948 roku przyszła na świat ich pierwsza córka – Majka, w kwietniu kolejnego roku – Ala, w 1951 roku urodziła się Zosia. W 1953 roku cała rodzina przeniosła się do Warszawy. Elczewski był redaktorem naczelnym „Chłopskiej Drogi”, ona pracowała jako dyrektor oddziału Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej „Prasa”.

Po śmierci męża w 1957 roku Halina Elczewska rozpoczęła pracę w dziale popularnonaukowym Telewizji Polskiej. Pracowała tam na etacie do 1969 roku. Po wydarzeniach marcowych dwie córki – Maja i Ala – wyjechały za granicę. Po śmierci najmłodszej córki Zosi zaangażowała się w działalność społeczną. W 1991 roku współtworzyła Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych przez II Wojnę Światową, przez wiele lat była członkiem zarządu.

W tym czasie regularnie przyjeżdżała na uroczystości upamiętniające getto łódzkie. Gdy w 2004 roku pojawiła się realna koncepcja zbudowania w Łodzi pomnika ofiar getta na stacji Radegast, zaproponowała, by upamiętnić też ocalałych i posadzić drzewa symbolizujące tych, którzy przeżyli. W ten sposób zainicjowany został Park Ocalałych.

Halina Elczewska zmarła 2 grudnia 2013 roku. Została pochowana na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach. Jej córka Maja mieszka w Nowym Jorku, Ala w Kopenhadze, wnuczka Ania (ur. 1979) studiuje literaturę angielską i uczy na uniwersytecie w Genewie.

Park Ocalałych

Powstał w 2004 roku w związku z organizowanymi przez Miasto Łódź uroczystościami 60. rocznicy likwidacji Litzmannstadt Getto. Pomysłodawczynią posadzenia w Łodzi drzew symbolizujących tych, którzy przeżyli Holokaust, była Ocalała z łódzkiego getta – Halina Elczewska. – Drzewo jest symbolem życia i trwania – mówiła.

Ideę tę podjął ówczesny prezydent Łodzi – Jerzy Kropiwnicki. 30 sierpnia 2004 roku pierwsze drzewka posadziło 363 osób, które przyjechały na uroczystości z całego świata. Do dzisiaj ponad 650 osób i rodzin, które przeżyły koszmar Holocaustu, zostało uhonorowanych swoim miejscem w Parku Ocalałych. Nazwiska osób i rodzin, którym zostały nadane certyfikaty sygnowane przez Prezydenta Miasta Łodzi, są wyryte na marmurowych tablicach ułożonych wzdłuż alei Arnolda Mostowicza. Są to osoby, które powojenne losy rzuciły w różne zakątki świata, od Polski, Francji, Szwecji i Izraela po Stany Zjednoczone, Argentynę i Australię.

Park zaprojektowała Grażyna Ojrzyńska, ogrodnik miasta. Znajduje się w dolinie rzeki Łódki, na pograniczu dawnego getta, pomiędzy ulicami: Wojska Polskiego, Oblęgorską i ogródkami działkowymi przy ul. Źródłowej; zajmuje powierzchnię 8,5 ha. Jego osią kompozycyjną jest aleja Arnolda Mostowicza, łącząca Pomnik Sprawiedliwych wśród Narodów Świata z Kopcem Pamięci.

– Te drzewa będą śladem naszej obecności tutaj i naszych rodzin. My wszyscy byliśmy głęboko zakorzenieni w Łodzi. Nasze dzieci i wnuki będą tu zawsze przyjeżdżać – podkreślała Halina Elczewska. Każde z drzew posadzonych w Parku Ocalałych opowiada inną historię. Wszystkie składają się na wspólną opowieść o życiu, śmierci, nadziei i pamięci.

Dąb Edelmana

Marek Edelman urodził się w 1919 roku w Homlu. W czasie II wojny światowej był jednym z organizatorów Żydowskiej Organizacji Bojowej w warszawskim getcie. Po śmierci Mordechaja Anielewicza został dowódcą powstania w getcie. Półtora roku później walczył na barykadach Powstania Warszawskiego. Po wojnie zamieszkał w Łodzi. Ukończył medycynę i został lekarzem kardiologiem. Nigdy nie zaakceptował komunizmu, dlatego wielokrotnie usuwano go z pracy, w grudniu 1968 r. odmówiono mu zatwierdzenia habilitacji. Mimo to nie wyjechał z Polski, nie zrezygnował też z aktywności politycznej. Pomagał prześladowanym, podpisywał protesty przeciwko bezprawiu.

Był współpracownikiem Komitetu Obrony Robotników, jednym z liderów „Solidarności”. Internowany w czasie stanu wojennego. Brał udział w obradach okrągłego stołu, był posłem na Sejm (1989 –1993). W latach 90. zaangażował się w sprawy wojny domowej w Jugosławii, udał się nawet z konwojem pomocy humanitarnej do Sarajewa, a w 1999 roku wystosował apel do przywódców świata o rozpoczęcie interwencji NATO w Kosowie.

Odznaczony Orderem Orła Białego i Krzyżem Komandorskim Legii Honorowej. Doktor honoris causa wielu uczelni, m.in. uniwersytetu w Yale, Universite Libre w Brukseli, Uniwersytetu Medycznego w Łodzi. Honorowy Obywatel Łodzi. Prof. Jan Karski, kurier polskiego państwa podziemnego, który tego samego dnia odbierał ten tytuł, powiedział: „Marek Edelman jest najszlachetniejszym z najszlachetniejszych. Jest szlachetny i mądry. A to rzadka kombinacja”. Edelman zmarł w 2009 roku. Centrum Dialogu w Łodzi otrzymało jego imię rok później.