Wielka Szpera stała się najważniejszym momentem w dziejach getta, w jej wyniku z getta wywieziono ponad 15 tysięcy osób, w tym niemal wszystkie dzieci poniżej 10 roku życia. Był to moment najbardziej tragiczny, najczęściej wspominany. Najpewniej dlatego, że jej ofiarą padły maleńkie dzieci. Do transportów szły dzieci z sierocińców, przytułków, szpitali, dzieci odrywano od matek i bliskich. Całkowity zakaz opuszczania domów (z niem. Allgemeine Gehsperre) został wprowadzony 5 września 1942 roku i trwał do 12 września. Był poprzedzony słynnym przemówieniem Chaima Mordechaja Rumkowskiego wygłoszonym 4 września 1942 r. na tzw. placu strażackim, a zaczynającym się od słów „Ponury podmuch uderzył getto. Żądają od nas abyśmy zrezygnowali z tego, co mamy najlepszego – naszych dzieci i Starszych. (…) W moim wieku, muszę rozłożyć ręce i błagać: Bracia i siostry! Oddajcie mi je! Ojcowie i matki – dajcie mi swoje dzieci!
We wrześniu 2012 r. w ramach obchodów 70. rocznicy Wielkiej Szpery, odbył się w Łodzi spektakl „Szpera ’42”.
„Szpera '42" to projekt międzynarodowy i multidyscyplinarny, łączący w sobie różnorodność sztuk: muzykę, taniec, fotografię, sztukę video i teatr. Jest podróżą do autentycznych miejsc i historii z łódzkiego getta, jest spotkaniem z mieszkającymi tam ludźmi i opowieścią o ich życiu. Jest próbą podjęcia szczerego, żywego dialogu z pamięcią getta i skonfrontowaniem jej z współczesnym, codziennym życiem przestrzeni miasta w którym mieszkamy - naszym życiem.
Prezentacja spektaklu miała miejsce 29 sierpnia oraz 4 września w ramach obchodów 68. rocznicy likwidacji Litzmannstadt Getto oraz 70. rocznicy „Wielkiej Szpery”.
Zapraszamy do obejrzenia zarówno relacji filmowej przygotowanej przez Grupę Filmową, jak również reportażu fotograficznego Kamili Bogulewskiej.
Rejestracja filmu oraz dokumentacja fotograficzna zrealizowane dzięki wsparciu finansowemu Muzeum Historii Polski w Warszawie, w ramach programu „Patriotyzm Jutra”.
We wrześniu 2012 roku przypada 70. rocznica tzw. Wielkiej Szpery, akcji przeprowadzonej przez Niemców na terenie łódzkiego getta. W jej wyniku z getta wywieziono ponad 15 tysięcy osób, w tym niemal wszystkie dzieci poniżej 10 roku życia. Tym samym zakończyła się trwająca od stycznia do września akcja wywożenia Żydów do ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem (Kulmhof).
Spektakl „Szpera ‘42”
"Szpera '42" to projekt międzynarodowy i multidyscyplinarny, łączący w sobie różnorodność sztuk: muzykę, taniec, fotografię, sztukę video i teatr. Jest podróżą do autentycznych miejsc i historii z łódzkiego getta, jest spotkaniem z mieszkającymi tam ludźmi i opowieścią o ich życiu. Jest próbą podjęcia szczerego, żywego dialogu z pamięcią getta i skonfrontowaniem jej z współczesnym, codziennym życiem przestrzeni miasta w którym mieszkamy - naszym życiem.
Prezentacja spektaklu miała miejsce 29 sierpnia oraz 4 września w ramach obchodów 68. rocznicy likwidacji Litzmannstadt Getto oraz 70. rocznicy „Wielkiej Szpery”.
Zapraszamy do obejrzenia zarówno relacji filmowej przygotowanej przez Grupę Filmową, jak również reportażu fotograficznego Kamili Bogulewskiej.
Rejestracja filmu oraz dokumentacja fotograficzna zrealizowane dzięki wsparciu finansowemu Muzeum Historii Polski w Warszawie, w ramach programu „Patriotyzm Jutra”.
ZACHODNIA 14
To jedno z najmniej znanych, a najważniejszych miejsc w łódzkim getcie. Przy ul. Lutomierskiej 13 znajdowały się biura żydowskiej straży ogniowej. Na tyłach budynku mieściły się koszary straży ogniowej. To tam przemawiał Chaim Mordechaj Rumkowski, Przełożony Starszeństwa Żydów w łódzkim getcie. Stawiano mu podium, ustawiano mikrofony i głośniki, by słowa prezesa były słyszane jak najdalej.
Budynki przy ul. lutomierskiej 13 nie istnieją, stanęły w ich miejscu bloki. Przetrwał tylko jeden z domów w głębi (ul. Zachodnia 14). To na jego tle przemawiał Rumkowski we wrześniu 1942, gdy wzywał mieszkańców getta, by oddali swoje dzieci dla ratowania innych.
MOST
Z getta wyłączone były ulice Zgierska i Limanowskiego, które należały do aryjskiej części Litzmannstadt. Jeździł nimi tramwaj i samochody. Getto - przecięte tymi ulicami - zostało rozdzielone na trzy części. Najpierw w określonych godzinach otwierane były specjalne bramy, którymi mieszkańcy mogli przechodzić z jednej części do drugiej. Latem 1940 roku wybudowano trzy drewniane mosty, które łączyły fragmenty getta i pozwalały ludziom przechodzić nad ulicami.
KOŚCIÓŁ
W czasie II wojny światowej Kościół WNMP znalazł się w obrębie łódzkiego getta. Dla tysięcy Żydów, mieszkających w getcie, kościół z czerwonej cegły i stojący obok niego drewniany most nad ul. Zgierską to najważniejsze symbole getta. W 1942 r. naziści przekształcili świątynię w magazyn rzeczy zrabowanych Żydom. Od wiosny do jesieni 1942 r – przywożono tam ubrania po ludziach zamordowanych w Chełmnie nad Nerem. Niektórzy odnajdowali wśród nich odzież swoich bliskich, wywiezionych z getta. Potem wewnątrz kościoła powstała sortownia pierza i puchu. Żydzi nazywali wówczas to miejsce “białą fabryką”, a Matkę Boską – patronkę świątyni - Maryją od puchu.
PLAC KOŚCIELNY 4
W narożnym budynku przy ul. Zgierskiej powstawała “Kronika Getta Łódzkiego”, jeden z najważniejszych dokumentów II wojny światowej. Kronikarze gromadzili dokumenty dotyczące funkcjonowania getta, zarówno obwieszczenia, plakaty i okólniki, jak przemówienia Rumkowskiego, dokumenty po deportowanych – ich paszporty, dowody czy prywatne listy. W wydziale statystycznym pracowali fotografowie getta i graficy tworzący materiały propagandowe, pokazujące, że getto jest przydatne. Duża część tych dokumentów przetrwała do dziś – znajduje się w Archiwum Państwowym w Łodzi.
PODWÓRKO, UL. WOJSKA POLSKIEGO 16
W latach 1940-1944 na łódzkich Bałutach i na Starym Mieście w starych kamienicach
żyło prawie 200 tys. osób. W każdej kamienicy mieszkały żydowskie rodziny. Dzieci, ich rodzice, dziadkowie, wujkowie, sąsiedzi. dorośli ciężko pracowali, brakowało
żywności, szerzyły się choroby, ale dzieci – jak to dzieci – bawiły się. Aż do września 1942 r.
DOM KULTURY, UL. KRAWIECKA 3
W tym niewielkim budynku, gdzie dziś jest osiedlowy sklep, kiedyś było kino. Sala miała 400 miejsc i scenę, gdzie mogła występować zarówno orkiestra symfoniczna jak i trupa teatralna. Dom Kultury został powołany do życia 1 marca 1941 roku. Mieszkańcy getta chętnie słuchali zarówno koncertów muzyki poważnej jak i lekkiego repertuaru rewiowego. W skład zespołu wchodzili wybitni przedwojenni artyści żydowscy, m.in. Mosze Puławer, Róża Bloch, orkiestrą dyrygował Dawid Bajgelman. Po przybyciu do Litzmannstadt transportów z Pragi, Berlina i Wiednia występowali tu wirtuozi światowej muzyki, ale też dzieci z sierocińców. Latem 1943 budynek został przekształcony w resort kołder i kocy.
SZPITAL
Budynek wybudowano tuż przed wojną dla potrzeb Kasy Chorych. Był jednym z najbardziej eleganckich gmachów na Bałutach. W czasie wojny mieścił się w nim powołany przez Rumkowskiego Wydział Zdrowia i Szpital nr 1. W jednym ze skrzydeł było prywatne mieszkanie Przełożonego Starszeństwa Żydów w getcie. Do września 1942 roku służba zdrowia w getcie funkcjonowała w miarę normalnie. Przeprowadzano badania, wypisywano recepty, choć przede wszystkim karty zgonu. Dopiero podczas “szpery”, szpitale zostały zlikwidowane. Niemcy wywieźli wszystkich chorych do Chełmna nad Nerem. Potem mieścił się tutaj punkt zborny dla ludzi, których przeznaczono do wysiedlenia z getta.
Wielka Szpera
Od stycznia do maja 1942 r. zesłano na śmierć 55 tys. Żydów z łódzkiego getta oraz blisko 5 tys. Cyganów z Austrii, ale właśnie jesienna akcja Wielkiej Szpery stała się najważniejszym momentem w dziejach getta, najbardziej tragicznym, najczęściej wspominanym. Najpewniej dlatego, że jej ofiarą padły maleńkie dzieci. Do transportów szły dzieci z sierocińców, przytułków, szpitali, dzieci odrywano od matek i bliskich. Nie ma chyba nikogo, kto przeszedł łódzkie getto i nie został przez te wydarzenia osobiście dotknięty. Wspomnienia Szpery pojawiają się we wszystkich relacjach, dziennikach, wywiadach. Dzieje getta Litzmannstadt dzielą się na okres sprzed Szpery i po Szperze...
Samo słowo „Szpera” pochodzi od niemieckich słów Allgemeine Gehsperre – które oznaczają całkowity zakaz opuszczania domów. Został on wprowadzony 5 września 1942 roku i trwał do 12 września. Był poprzedzony słynnym przemówieniem Chaima Mordechaja Rumkowskiego wygłoszonym 4 września 1942 r. na tzw. placu strażackim, a zaczynającym się od słów „Oddajcie mi swoje dzieci...”. Dzieci zostały wywiezione, a getto Niemcy przekształcili w obóz pracy. Od tego czasu wszyscy, którym udało się uratować ze Szpery musieli ciężko pracować.
Od lutego do grudnia 2012 r. realizowany jest przez Centrum Dialogu projekt edukacyjny „Oddajcie mi swoje dzieci...” w szkołach ponadpodstawowych na terenie Łodzi i w kilku miastach województwa (lekcje, prezentacja wystawy, projekcja filmu „Z głębokości wołam...” w reż. Wojciecha Gierłowskiego, wspólne czytanie fragmentów dzienników pisanych przez dzieci, rozmowy z uczniami itd.).
Kulminacją roku będzie cykl wydarzeń w pierwszych dniach września: min. spektakl „Szpera ‘42” w reżyserii Tomasza Rodowicza (Łódź) i Ruth Osterman (Izrael, Tel Awiw) realizowany w koprodukcji z Teatrem Chorea, w którym uczestniczyć będą artyści z Polski i Izraela, a także inne wydarzenia.
Sejm RP ogłosił rok 2012 Rokiem Janusza Korczaka, lekarza z warszawskiego getta, który poszedł na śmierć ze swoimi wychowankami. Także w łódzkim getcie podczas Szpery do transportów szły opiekunki razem z dziećmi z sierocińców. Łódź miała swoich doktorów Korczaków, dlatego najważniejszym tematem, wokół którego organizowane będą tegoroczne uroczystości będzie wywózka dzieci we wrześniu 1942 roku.
Więcej o historii Wielkiej Szpery.
Zapraszamy Państwa do udziału w uroczystościach upamiętniających to wydarzenie.
Poniżej program uroczystości :
Wydarzenia oficjalne
29 sierpnia 2012
godz. 11.00 – uroczystości religijne na cmentarzu żydowskim w Łodzi
godz. 12.00 – uroczystości oficjalne na stacji Radegast
godz. 13.30 – otwarcie wystawa „Wielka Szpera – wrzesień 1942”. Park Ocalałych, ul. Wojska Polskiego 83
godz. 14.00 - nadanie drzewek ocalałym z Litzmannstadt Getto i wręczenie certyfikatów w Parku Ocalałych
godz. 18.00 - spektakl „Szpera ‘42” - polsko-izraelski projekt teatralny w przestrzeni miejskiej, początek: ul. Zachodnia 14
4 września 2012
godz. 11.00 - Marsz Pamięci – symboliczny marsz Łódzkiej Młodzieży na stację Radegast.
Początek: ul. Łagiewnicka 36. Koniec: stacja Radegast
godz. 18.00 – spektakl w przestrzeni miejskiej „Szpera ‘42” - polsko-izraelski projekt teatralny. Początek: ul. Zachodnia 14
GOSPODARZE UROCZYSTOŚCI: Prezydent Miasta Łodzi, Przewodniczący Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi
Patronat honorowy: Wojewoda Łódzki, Marszałek Województwa Łódzkiego, Ambasador Izraela w Polsce, Ambasador Niemiec w Polsce, Rzecznik Praw Dziecka
ORGANIZATORZY: Centrum Dialogu im. M. Edelmana w Łodzi, Muzeum Tradycji Niepodległościowych, Gmina Wyznaniowa Żydowska w Łodzi
Współorganizatorzy: Archiwum Państwowe w Łodzi, Fundacja Monumentum Iudaicum Lodzense, Stowarzyszenie Teatralne Chorea, Instytut Pamięci Narodowej - Oddział Łódź
Partnerzy: Stowarzyszenie Byłych Mieszkańców Łodzi w Izraelu, Studenckie Radio Żak
Spektakl „Szpera’42” - Projekt dofinansowany przez Muzeum Historii Polski w Warszawie w ramach programu "Patriotyzm Jutra" oraz Ambasadę Izraela, Instytut Polski, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Israel Lottery, Instytut Adama Mickiewicza
Wydarzenia towarzyszące:
Lipiec - wrzesień - Wystawa „Dzieci z łódzkiego getta” w Domu Przedpogrzebowym przy cmentarzu żydowskim w Łodzi (Instytut Tolerancji/Centrum Dialogu/ Fundacja Monumentum Iudaicum Lodzense/Gmina Wyznaniowa Żydowska w Łodzi)
24 sierpnia (piątek)
godz. 18 – „Szpera ’42. PROLOG” - polsko-izraelski projekt teatralny w ramach Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego Retro/per/spektywy - Teatr Szwalnia, ul. Andrzeja Struga 90
godz. 20.30 – projekcja filmu „Sanatorium pod Klepsydrą” (1973), Polska; 119’, reżyseria i scenariusz Wojciech Jerzy Has (na postawie opowiadania Brunona Schulza pod tym samym tytułem;), zdjęcia: Witold Sobociński; muzyka: Jerzy Maksymiuk (Stary Rynek) (projekcja w ramach Letniego Kinematografu Rozrywkowego)
30 sierpnia (czwartek)
godz. 18 - Premiera książki Moniki Polit „Moja żydowska dusza nie obawia się dnia sądu". MORDECHAJ CHAIM RUMKOWSKI – Prawda i zmyślenie” - o Przełożonym Starszeństwa Żydów w getcie Litzmannstadt,
(publikacja dofinansowana ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego) Pałac Biedermanna, ul. Franciszkańska 1/5
1 września (sobota)
godz. 11 – oprowadzanie kuratorskie po wystawie „Łódź i ziemia łódzka w okresie wojny i okupacji 1939-1945” - Muzeum Tradycji Niepodległościowych, oddział Radogoszcz, ul. Zgierska 147
2 września (niedziela)
godz. 11 – cmentarz żydowski i Pole Gettowe. Historia wśród macew – oprowadzanie po zabytkowej nekropolii (początek: wejście na cmentarz od ul. Zmiennej)
godz. 15 (niedziela) – prezentacja książek dla dzieci: „Jest taka historia. Opowieść o Januszu Korczaku” Beaty Ostrowickiej, ilustracje: Jola Richter-Magnuszewska i „Bezsenność Jutki” Doroty Combrzyńskiej-Nogali,
ilustracje: Joanna Rusinek
wystawa „Filmowe portrety Janusza Korczaka”
film „Korczak” Andrzeja Wajdy - Muzeum Kinematografii
3 września (poniedziałek)
godz. 18 - „Wielka Szpera 1942” – wykład Ewy Wiatr - pałac Biedermanna, ul. Franciszkańska 1/5
godz. 19 - premiera filmu dokumentalnego "WIELKA SZPERA", reż. Piotr Weychert, scenariusz: Mirosław Chojecki, Marek Miller, Piotr Weychert, Produkcja Media Kontakt - pałac Biedermanna, ul. Franciszkańska 1/5
4 września (wtorek)
godz. 10 - "Dzieci Bałut" – murale pamięci - odsłonięcie murali na bałuckich kamienicach http://dziecibalut.pl/
5 września (środa)
godz. 19.00 - prapremiera filmu o Jankielu Herszkowiczu pt. „Song of the Lodz Ghetto” w reżyserii Davida Kaufmana - Muzeum Kinematografii, pl. Zwycięstwa 1
6 września (czwartek)
godz. 11 - Wyjazd do Chełmna nad Nerem ze stacji Radegast
godz. 12 – zwiedzanie ośrodka zagłady Kulmfof
godz. 13 – uroczystości religijne zorganizowane przez Proboszcza Parafii Chełmno w lesie Rzuchowskim – miejscu pochówku ofiar ośrodka zagłady Kulmhof.
Patronat honorowy: Wojewoda Łódzki, Marszałek Województwa Łódzkiego, Ambasador Izraela w Polsce, Ambasador Niemiec w Polsce, Rzecznik Praw Dziecka
ORGANIZATOR GŁÓWNY: Centrum Dialogu im. M. Edelmana w Łodzi
Współorganizatorzy: Centrum Badań Żydowskich UŁ, Fundacja Monumentum Iudaicum Lodzense, Instytut Pamięci Narodowej - oddział łódzki, Instytut Tolerancji w Łodzi, Muzeum Kinematografii, Muzeum Tradycji Niepodległościowych, Stowarzyszenie "Na co dzień i od święta", Stowarzyszenie Teatralne Chorea, Uniwersytet Łódzki
Partnerzy: Wydawnictwo Literatura, Media Kontakt, Studio Se-ma-for, Związek Byłych Mieszkańców Łodzi w Izraelu, Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, Fundacja Na Co Dzień i Od Święta, Poka Poka