Marek 
Edelman

„Tu się urodziłem, tu chodziłem do szkoły. Tutaj nauczyłem się mówić i czytać po polsku, tutaj nauczyłem się pisać i mówić po żydowsku.
I tu Wisła mówiła do mnie po żydowsku…
Tu się nauczyłem, czym jest przyjaźń.
Tu widziałem bogactwo i nędzę. 
I tu wpojono mi obowiązek opowiadania się zawsze po stronie słabszych, po stronie tych, których biją i prześladują, obowiązek przeciwstawiania się przemocy…”

  „Moi rodzice zostali ukształtowani przez Bund – przedwojenną żydowską partię.
Bund to byli przyjaciele, godność
i system wartości. Taki, że trzeba pomóc drugiemu, a mniej zważać na siebie”.

  „Ja na samym początku wojny zobaczyłem, jak na ul. Żelaznej Niemcy postawili starego Żyda na beczce i obcinali mu nożycami brodę i pejsy.
A wokół zebrali się gapie i pękali ze śmiechu. Wtedy powiedziałem sobie, że nigdy, przenigdy nie pozwolę w czasie tej wojny postawić się na beczce”.   

  „Mimo terroru, mimo przerażającego głodu (…) ludzie starali się żyć jak ludzie: odbywały się wieczory artystyczne, powstawały dzieła literackie, dzieła sztuki, organizowane było różnorodne życie podziemne – wytworzony został klimat, który zrodził naszą samoobronę przez innych nazywaną powstaniem, a jeszcze przez innych – walką o godność”.  

  „W szkole na ul. Karmelickiej 29 znalazłem powielacz. (…) Trzeba było zrobić z niego użytek. Znałem Rutkę, naczelną laborantkę w zakładzie fotograficznym Dagera. Otóż Rutka miała aparat radiowy w piwnicy na Zamenhofa. Była na nasłuchu, a potem pisała ręcznie komunikaty 
z najnowszymi wiadomościami. Zacząłem je przepisywać na maszynie i powielać na tym znalezionym powielaczu. Nie pamiętam, jak to się stało, że w miejsce komunikatów z nasłuchu zaczął wychodzić «Biuletyn»”.  

   „Jeden tylko człowiek mógł powiedzieć głośno prawdę – Czerniaków. Jemu uwierzyliby. Ale on popełnił samobójstwo. To nie było w porządku, należało umrzeć z fajerwerkiem. Wtedy fajerwerk był bardziej potrzebny – należało umrzeć wezwawszy przedtem ludzi do walki. Właściwie tylko o to mamy do niego pretensję. (…) O to, że uczynił swoją śmierć własną, prywatną sprawą. My wiedzieliśmy, że trzeba umierać publicznie, na oczach świata”.    

„Czytałem w różnych relacjach, że ludzie pędzeni na Umschlagplatz krzyczeli i płakali. To nieprawda. Na Umschlagplatzu panowało grobowe milczenie. Od czasu do czasu rozlegał się płacz dziecka. Także na wózkach wiozących ludzi na Umschlagplatz była cisza, jak makiem siał. Cisza śmiertelna. I to właśnie była godność. Godność, która Niemców przejmowała lękiem”.  

„Byliśmy grupami przyjaciół,
dziewcząt i chłopaków, którzy bywali u siebie
od lat: kolegów z klasy, z tego samego podwórka z organizacji młodzieżowych. Jedynie od przyjaciół można wymagać rzeczy najtrudniejszych, a zwłaszcza wypełniania określonych obowiązków.
Nie przypadkiem nie było wśród nas
ani jednej zdrady”.

„W tej ziemi leżą prochy tysięcy ludzi. Ale nie tylko prochy tych ludzi. Tu jest również pochowane sumienie milczącej Europy. Nowożytna Europa nigdy nie będzie taka,
jaka była przed doświadczeniem zbrodni ludobójstwa. Po wielkim Holokauście, po tym jak jedni ludzie stali się ofiarami masowego mordu, inni zostali mordercami, a jeszcze inni patrzyli na to w milczeniu i bezczynności, nikt nie mógł pozostać niezmieniony”.

„Uczucie ulgi 
[z końca wojny] nie było pełne.
(…) Wszystko wydawało mi się smutne, ciemne
i ponure, a ja stałem tam sam, bez przyjaciół.
Bez ludzi, z którymi wspólnie dotąd żyłem 
i planowałem przyszłość”.

„Stoję tu samotny, stoję tu z przypadku, jak prawdopodobnie całe życie. (…) Za mną jest nicość. Nicość, w którą odeszły setki tysięcy ludzi, których odprowadzałem do wagonów. Nie mam prawa mówić w ich imieniu, bo nie wiem, czy zginęli z nienawiścią, czy katom przebaczali. I już się tego nikt nie dowie. Ale mam obowiązek, żeby pamięć o nich nie zaginęła. Wiem, że potrzebna jest pamięć o tych kobietach, dzieciach, ludziach starych i młodych, którzy odeszli w nicość, zostali zamordowani bez sensu i bez powodu. Wiem, że potrzebna jest pamięć o nich (…)”.

„Gdziekolwiek na świecie byliśmy,
patrzyliśmy w jedną stronę”

„Szykany, które wobec mnie zastosowano w 1968 roku były dla mnie osobiście, dla człowieka, który przeżył drugą wojnę światową czymś drobnym i niegodnym uwagi. Ale wiem, że takie szykany dla wielu, właśnie dlatego, że uniknęli Zagłady, były szczególnie trudne do zniesienia. Więc zdecydowali się opuścić Polskę”.

  „W warunkach normalnych śmierć jest sprawą naturalną. Chodzi o to, żeby człowiek, jeśli już musi umierać, umierał w jakimś komforcie, a nie jak pies na ulicy, żeby nie cierpiał i miał pomoc do końca. To nie zależy tylko od lekarza. Zależy od pielęgniarek, od całej atmosfery na oddziale. Chodzi o to, żeby umierający człowiek widział jeszcze słońce – to zależy właśnie od atmosfery, czyli od nas. Natomiast z tamtych czasów zostało przeświadczenie, że najważniejszą wartością jest samo życie”.  

„13 grudnia wzięli mnie stąd, z domu.
Przyszli o piątej czy czwartej rano.
Nie pomyślałem nic złego.
Czego się mogłem bać, że mnie wywiozą?
Młodo już nie umrę…”

„Wydzwaniali tu. Już nie pamiętam kto, ale wysokie szarże. Zapraszali. Ja jednak nie chodziłem z nimi. Długo chodziłem sam”.

  „Jak się przyglądasz złu i odwracasz głowę albo nie pomagasz, kiedy możesz pomóc to stajesz się współodpowiedzialny. 
Bo twoje odwrócenie głowy pomaga tym, 
którzy dopuszczają się zła. 
A takich wypadków było dziesiątki.
 O wiele wygodniej i przyjemniej jest pójść do kawiarni i delektować się ciastkiem, niż patrzeć jak się ludzi rozstrzeliwuje”.

„Wtedy, podczas wojny Niemcy postawili mur wokół głodnego getta. Dzisiaj bogata Europa otacza murem świat bogatych (…).
A głód jest taką rzeczą, która nie zna granic i żaden mur głodnych nie zatrzyma.
I dlatego to jest niebezpieczne”.

  „Europa zachowuje się dziś jak świąteczny spacerowicz, wirujący beztrosko na karuzeli ustawionej pod murami getta, za którymi ludzie ginęli w płomieniach. Obojętność i zbrodnia jedno mają imię. Dlatego dziś trzeba przypomnieć tę karuzelę spod płonącego getta, płomienie getta, jego obrońców, którzy po latach zmuszą być może świat do zwrócenia uwagi na ludobójstwo. Oby ta przestroga zdołała nas uchronić przed klęską cywilizacji, ludzkości, postępu. Oby człowiek nie niszczył swojego gatunku. Oby morderstwo nie stało się chwałą”.  

  „Nacjonalizm jest narzędziem polityków cynicznych i pozbawionych skrupułów.
Im bardziej prymitywny jest człowiek, tym łatwiej uczynić z niego zbrodniarza wmawiając mu: jesteś lepszy od innych. Równie łatwo przekonać jakąś grupę etniczną czy religijną, że inna mała grupa jej zagraża i wobec tego trzeba ją zniszczyć”.